Inleiding

U bent doorverwezen voor een behandeling met chemo-, immuno- of hormonale therapie. Tijdens het gesprek met de consulterend oncologie verpleegkundige, verpleegkundig specialist of longverpleegkundige hebben wij u geïnformeerd over de zaken die gaan komen.

Deze informatie is specifiek toegespitst op de behandeling die u gaat krijgen. U wordt onder andere geïnformeerd over;

• de bereikbaarheid van de consulterend oncologie verpleegkundigen, longverpleegkundigen en de afdeling in het geval van klachten en vragen;
• de medicijnen die u gaat krijgen
• de bijwerkingen die u kunt (!) verwachten;
• adviezen om met de bijwerkingen om te gaan;
• redenen om contact op te nemen met het ziekenhuis.

Deze informatie is niet alleen voor uzelf van belang, maar ook voor bijvoorbeeld uw huisarts of andere hulpverleners waarmee u in contact komt.

Algemene informatie

Hormonale therapie bij borstkanker

Operatie, bestraling en chemotherapie zijn de meest bekende behandelmethoden bij kanker. Bij bepaalde soorten kanker wordt soms hormonale therapie gegeven. Behandeling met hormoonblokkerende medicijnen kan onder andere toegepast worden bij borstkanker, prostaatkanker, baarmoederkanker en carcinoïd, een bijzondere vorm van kanker in de buik of borst. Deze tumoren groeien onder invloed van hormonen.

Wat zijn hormonen?

Verschillende klieren en weefsels (zoals: schildklier, zaadballen, eierstokken, bijnieren en vetweefsel) maken hormonen aan. Via het bloed worden de hormonen naar bepaalde organen en weefsels in het lichaam vervoerd. De verschillende hormonen hebben ieder hun eigen uitwerking op één of meer organen en weefsels. Sommige hormonen zorgen ervoor dat bepaalde organen of weefsels groeien. Anderen zijn nodig om bepaalde organen goed te laten werken. Terwijl weer andere hormonen onmisbaar zijn voor een goede werking van bijvoorbeeld de stofwisseling of de menstruatiecyclus.

De geslachtshormonen zijn een belangrijke groep hormonen die door het lichaam worden aangemaakt.

De werking van hormonen bij borstkanker

De cellen in de borsten hebben geslachtshormonen (oestrogenen en progesteron) nodig voor de ontwikkeling en het functioneren van de borsten. De geslachtshormonen kunnen er voor zorgen dat kankercellen (die in de borsten aanwezig zijn) kunnen groeien en zich verder ontwikkelen. Zolang geslachtshormonen aanwezig zijn, kan een tumor die gevoelig is voor hormonen in de borst blijven groeien. Zonder deze hormonen kan de groei van de tumor stoppen, kan de tumor kleiner worden of kan de tumor zelfs (tijdelijk) verdwijnen. Je wilt de kans zo klein mogelijk maken dat nog eventueel aanwezige tumorcellen in de toekomst gaan uitgroeien tot een gezwel.

Hormonale therapie bij borstkanker richt zich op het afremmen of blokkeren van geslachtshormonen waardoor de ziekte kan worden bestreden.

Hormoongevoeligheid

De keuze voor een behandeling met hormonale therapie hangt onder meer af van de aanwezigheid van zogeheten 'hormoonreceptoren'. De hormoonreceptoren bevinden zich in de kankercellen en vangen hormonen op. Als de receptoren een binding aangaan met vrouwelijke geslachtshormonen, worden in de cel verschillende signalen afgegeven, bijvoorbeeld een signaal tot celdeling.

In het borstweefsel kunnen verschillende hormoonreceptoren worden aangetoond, zoals de 'oestrogeenreceptor (ER)' en de 'progesteronreceptor (PR)'. Als de borstkankercellen receptoren hebben voor oestrogenen en/of progestagenen, spreekt men van 'receptor positieve borstkanker'. Bij afwezigheid van deze receptoren spreekt men van 'receptor negatieve borstkanker'.

De aanwezigheid van hormoonreceptoren in borstkankercellen voorspelt de kans dat iemand gunstig op de hormonale therapie reageert.

Wanneer hormonale therapie bij borstkanker?

Hormonale therapie kan worden toegepast als een aanvullende behandeling. Vaak worden verschillende behandelingen in combinatie met elkaar gegeven in de hoop alle aanwezige kankercellen te doden, zodat later geen uitzaaiingen ontstaan. Bijvoorbeeld hormonale therapie aanvullend op een operatie, bestraling en/of chemotherapie.

Daarnaast kan een behandeling met hormonen overwogen worden bij patiënten met uitgezaaide borstkanker. Hierbij wordt met hormonale therapie geprobeerd de tumor te verkleinen of te laten verdwijnen om zodoende de levensduur te vergroten en eventuele klachten te verminderen.

In een enkel geval wordt besloten tot behandeling met alleen hormonale therapie zonder operatie, chemotherapie of bestraling. Dit is afhankelijk van een aantal factoren, zoals de leeftijd en de gezondheidstoestand van de patiënt.

Soorten hormonale therapie

Er zijn verschillende manieren waarop hormonale therapie bij borstkanker kan worden toegepast.

1. Een anti-oestrogeen (bijv. Tamoxifen en Faslodex). Is de tumor hormoongevoelig, dan heeft deze oestrogeen receptoren. Deze receptoren proberen een verbinding aan te gaan met oestrogenen. Deze binding kan geblokkeerd worden door Tamoxifen, wat tot gevolg heeft dat de kankercellen in het borstweefsel of elders in het lichaam als het ware niet meer gestimuleerd worden en dus ook niet kunnen groeien of zich vermeerderen.
2. Een aromataseremmer (bijv. Anastrozole, Letrozole en Exemestane). In het lichaam zorgt het enzym aromatase ervoor dat er oestrogenen worden gemaakt. Met behulp van een aromataseremmer wordt geprobeerd de actieve werking van dit enzym te remmen of stil te leggen. Daarmee wordt voorkomen dat er onder invloed van dit enzym nog oestrogenen worden geproduceerd.
3. Een LHRH-analoog (bijv. Gosereline, Busereline, en Leuproreline). Het lichaamseigen luteotroop hormoon (LH) en het follikel stimulerend hormoon (FSH) stimuleren de productie van oestrogenen in de eierstokken, hetgeen bij een hormoongevoelige borstkanker moet worden tegengegaan. Een LHRH-analoog onderdrukt de door de hypofyse aangemaakte LH en FSH. Daardoor kan er nauwelijks nog oestrogeen geproduceerd worden door de eierstokken.
4. Een progestativum (bijv. Megestrol acetaat en Medoxyprogesteron acetaat). Progestativa zijn stoffen die op het zwangerschapshormoon (Progesteron) lijken. Bij toediening van hoge doses hiervan kan remming van tumorgroei optreden. Dit effect komt voor een deel tot stand via de receptor van Progesteron, maar ook andere werkingsmechanismen spelen een rol.
5. Een ovariëctomie. De oestrogeenproductie in de eierstokken wordt gestopt wanneer door een ovariëctomie beide eierstokken worden weggehaald.

Niet iedere hormoonbehandeling is voor elke vrouw geschikt en hangt af van een aantal factoren:

• Hormoongevoeligheid van de tumor (zie alinea ‘hormoongevoeligheid')
• Leeftijd en conditie van de patiënt
• Voor of na de overgang (pre- of postmenopauzaal)
• Groeisnelheid van de tumor
• Aanwezigheid van uitzaaiingen

Vruchtbaarheid en zwangerschap

Als de hormonale therapie niet leidt tot een blijvende uitval van de eierstokfunctie, kan de vruchtbaarheid behouden blijven en een zwangerschap mogelijk zijn.

De kans op onvruchtbaarheid ten gevolge van hormonale therapie is afhankelijk van meerdere factoren, zoals leeftijd, soort behandeling en eventuele voorgaande behandelingen (u kunt uw behandelend arts benaderen wanneer u hier vragen over heeft). Jonge vrouwen kunnen tijdens de hormonale therapie tijdelijk onvruchtbaar zijn, maar wanneer deze therapie is afgerond, kan de menstruatiecyclus zich weer volledig herstellen. Vrouwen die wat leeftijd betreft dicht bij de "normale" overgangsleeftijd zitten, 45-55 jaar, hebben meer kans dat door de hormonale therapie de overgang eerder inzet, waardoor de eierstokfunctie verloren gaat.

Bij de meeste hormonale therapieën wordt de functie van de eierstokken niet in één keer stop gezet. Een zwangerschap gedurende de hormonale therapie wordt afgeraden vanwege de mogelijke effecten van de medicijnen op de vrucht. Een goede anticonceptie (niet de pil) gedurende hormonale therapie wordt daarom aangeraden. Samen met uw behandelend arts kunt u nagaan welk anticonceptiemiddel u het best kunt gebruiken.

De overgang

Vóór de overgang (premenopauzaal) produceren de eierstokken vrouwelijke geslachtshormonen. Na de overgang (postmenopauzaal) produceren de eierstokken geen hormonen meer. Het wegnemen of stilleggen van de productie van de geslachtshormonen in de eierstokken in de postmenopauzale fase heeft dan niet veel zin meer.

Toch worden er nog vrouwelijke hormonen elders in het lichaam geproduceerd, namelijk in het vetweefsel en in de bijnieren. Om de hormoonproductie in deze delen van het lichaam tegen te gaan zijn medicijnen nodig die zich specifiek richten op die delen van het lichaam. De voorgeschreven hormonale therapie kan dus anders zijn voor premenopauzale en postmenopauzale vrouwen.

Anastrozole

Samen met uw arts heeft u besloten dat u wordt behandeld met Anastrozole. Na de menopauze maken de eierstokken geen oestrogeen meer aan. Toch wordt er nog oestrogeen elders in het lichaam geproduceerd, namelijk in het vetweefsel en in de bijnieren. Anastrozole remt de aanmaak van oestrogeen op deze plekken. Dit betekent dat de groei van de tumor kan stoppen of dat de tumor zelfs kleiner kan worden. Naast de kankercellen in de borst bereikt de Anastrozole ook eventuele kankercellen die in het bloed en/of de lymfbanen terecht zijn gekomen (om zich elders in het lichaam te nestelen).

Belangrijk

• Neem de tabletten, volgens voorschrift, op een vast tijdstip in.
• Wanneer u bloedverdunners gebruikt, kunnen deze als gevolg van de hormonale therapie anders werken. Geef aan de medewerkers van de trombosedienst door, dat u hormonale therapie krijgt.

Verpleegkundig spreekuur

Bij problemen of vragen kunt u van maandag t/m vrijdag tussen 8.00 en 16.00 uur contact opnemen met de consulterend oncologie verpleegkundigen. Spreek s.v.p. de voicemail in, u wordt zo spoedig mogelijk teruggebeld. 

Het telefoonnummer is: 0475 - 382839.

Behandelschema

Middelen

Anastrozol

Voetnoot behandelplan

• Botontkalking (=osteoporose)
• Droge vagina
• Duizeligheid
• Dunner wordend haar
• Hoofdpijn
• Huiduitslag

• Misselijkheid
• Spier- en gewrichtspijn
• Stemmingswisselingen (depressieve gevoelens)
• Trombose
• Vaginaal bloedverlies en/of afscheiding
• Vermoeidheid

Het is niet te voorspellen of bij u bijwerkingen op zullen treden. Het al dan niet optreden van de bijwerkingen en de mate waarin deze optreden, zegt niets over het effect van de behandeling op uw ziekte. Wanneer de klachten niet acceptabel zijn voor u neem dan contact op met uw arts. Hieronder volgt een overzicht van de meest voorkomende bijwerkingen.

Botontkalking (=osteoporose)

Hormonen zijn van belang bij de botopbouw en onderhoud. Door de hormonale therapie wordt de aanmaak van hormonen (oestrogenen) tegengegaan en daardoor wordt er minder calcium, een stof die noodzakelijk is voor de botopbouw en onderhoud, opgenomen door de botten.

Botontkalking is een bijwerking die beschreven wordt als een "lange-termijn" bijwerking, wat wil zeggen dat deze bijwerking in de loop der tijd ontstaat. Botontkalking heeft tot gevolg dat uw botten minder sterk worden

Advies

• Voldoende belast bewegen; uw spieren ontwikkelen zich goed en kunnen zo meer de botten ondersteunen. Daarnaast zorgt een goede spierontwikkeling ervoor dat u minder stijf bent.
• Per dag is 1000-1200 mg calcium nodig. Meer is niet zinvol en kan zelfs schadelijk zijn. Calcium zit vooral in zuivel zoals melk, yoghurt, vla, kwark en kaas. Ook vis, garnalen, mosselen, brood, peulvruchten en noten bevatten calcium, maar calcium uit plantaardige producten wordt minder goed opgenomen. Dagelijks 2-3 keer melkproducten en 1-2 plakken kaas is voldoende. Voor wie geen zuivelproducten kan gebruiken, zijn calciumtabletten een oplossing. Vraag uw arts hierna.
• Een groot deel van het calcium dat u binnen krijgt door de voeding zal worden uitgescheiden door de nieren. Dit kan een extra belasting zijn voor de nieren en daarom is het van belang dat u 1,5-2 liter per dag drinkt.
• Matig alcoholgebruik.
• Niet roken.
• Uw arts kan eventueel medicijnen voorschrijven, zoals: bisfosfonaat, kalktabletten of vitamine D.

Droge vagina

Door de hormonale therapie verandert het slijmvlies van de vagina en kan daardoor droger worden.

Advies

Een droge vagina kan hinderlijk zijn bij het vrijen. Hiervoor kunt u bij apotheek of drogist terecht voor een glijmiddel om deze klachten tegen te gaan. (Bijv. Replens®; vaginale gel)

Belangrijk

Wees alert bij jeuk en/of verandering, in geur en kleur, van de vaginale afscheiding. Dit kan namelijk ook wijzen op een schimmelinfectie. Neem contact op met uw behandelend arts.

Duizeligheid

Advies

Sta rustig op, kies een oriëntatiepunt en beweeg niet te abrupt.

Belangrijk

Het wordt afgeraden om auto te rijden en/of machines te bedienen gedurende de periode dat u hinder heeft van duizeligheid.

Dunner wordend haar

Advies

Verzorg uw haar voorzichtig: was het haar met lauw water, gebruik een milde shampoo en crèmespoeling. Droog het haar voorzichtig.

Hoofdpijn

Advies

• Leg een koud, nat washandje op uw hoofd.
• Zorg voor ontspanning.
• Afleiding zoeken.
• Zorg voor een rustige omgeving.
• Gebruik eventueel pijnstillers.

Huiduitslag

Huiduitslag kunnen rode bultjes, maar ook verheven rode plekken zijn. Soms is er niets te zien op de huid, maar de huid irriteert wel.

Advies

• U houdt uw huid in een goede conditie door deze regelmatig in te smeren met een lotion of crème op waterbasis. Bij een droge huid kunt u uw huid 2 maal daags in smeren.
• Wanneer u last heeft van jeuk, kunt u de huid koelen en de jeuk bestrijden door uw huid in te smeren of te wrijven met mentholtalkpoeder of mentholcrème.

Misselijkheid

Wanneer misselijkheid optreedt, dan is dit voornamelijk aan het begin van de behandeling en verdwijnt meestal spontaan 3-4 weken na aanvang van de behandeling.

Advies

• Zorg ervoor dat u voldoende, ongeveer 1,5-2 liter per dag, drinkt. Dit zijn 10-15 glazen of kopjes (Al het vocht telt mee: thee, water, melk, sap, koffie, bouillon, soep, vla, yoghurt). Te weinig vochtgebruik verergert de misselijkheid.
• Gebruik regelmatig kleine maaltijden. Te veel eten in één keer kan de misselijkheid verergeren. Met een lege maag wordt de misselijkheid soms erger. Eet vaker een klein beetje. Ga echter niet meer eten dan u gewend bent, maar spreidt het eten over de hele dag.
• Zorg voor voldoende rust rondom de maaltijden.

Spier- en gewrichtspijn

Gewrichtsklachten kunnen optreden ten gevolge van verminderde aanmaak van gewrichtsvloeistof.

De oorzaak hiervan is nog niet aangetoond.

Advies

• warme douche
• beweging

Stemmingswisselingen (depressieve gevoelens)

Door de verandering in de hormoonhuishouding bent u gevoeliger voor stemmingswisselingen.

Advies

• Geef uw gevoel de ruimte. Probeer uw gevoelens bespreekbaar te maken met uw naasten.
• Zorg voor voldoende lichaamsbeweging. Door te bewegen kunt u zich energieker voelen.

Belangrijk

U kunt de stemmingswisselingen met uw behandelend arts of verpleegkundige bespreken. Eventueel kan uw arts (in overleg met u) de hulp van een psycholoog inschakelen.

Trombose

Trombose is een bloedstolsel (bloedprop) in een bloedvat. Door groei van het stolsel kan het bloedvat verstoppen, waardoor het bloed niet goed door het bloedvat kan stromen. Wanneer de bloedtoevoer is belemmerd kunnen de volgende verschijnselen optreden:

• Het been of de arm is rood en dik, voelt warm aan en is pijnlijk/gevoelig.

Belangrijk

Neem bij bovenstaande verschijnselen direct contact op met uw behandelend arts. 

Vaginaal bloedverlies en/of afscheiding

Advies

• Raadpleeg uw arts bij vaginaal bloedverlies.
• Zorg voor een goede persoonlijke hygiëne.

Vermoeidheid

Door de verandering in de hormoonhuishouding kunt u meer vermoeidheid ervaren.

Advies

• Tijdens de behandeling heeft u minder energie en raakt u sneller vermoeid. Probeer hier rekening mee te houden door voldoende te rusten. Zorg bijvoorbeeld dat u ‘s middags een uurtje rust.
• Verdeel de activiteiten die u wilt doen over de dag.
• Durf de hulp die wordt aangeboden door familie en/of vrienden te accepteren. U heeft dan zelf wat meer tijd en mogelijk meer energie voor de dingen die u leuk vindt.
• Probeer ondanks de vermoeidheid en verminderde energie uw conditie op peil te houden, door bijvoorbeeld dagelijks een stukje te fietsen of te wandelen. De vermoeidheid wordt namelijk niet minder door veel te rusten of passief te worden.
• Geef bij uw verpleegkundige of bij uw behandelend arts aan wanneer u hulp in de huishouding of bij de lichamelijke verzorging nodig heeft.

Beschermende maatregelen ten aanzien van excreta

• Anastrozol: geen risico

Middelen met hun bijwerkingen

Anastrozol (hormonale therapie)

• Huidproblemen
  • huiduitslag
• Maag-darmklachten
  • misselijk zijn en overgeven
• Moe zijn
• Pijn in spieren of gewrichten
• Botontkalking
• Hoofdpijn
• Opvliegers
• Psychische klachten
• Stijf zijn

Bijwerkingen en adviezen